De Erfenis van Mondriaans Esthetiek
Binnen de strengste grenzen van precisie en door zich te beperken tot de meest pure essentie en de meest fundamentele bouwstenen van de kunst, heeft Piet Mondriaan de spelregels voor de constructie van het meesterwerk volledig herschreven. Zijn baanbrekende abstracte schilderijen en composities vormden daarmee een esthetiek die de 20e eeuw zou vormen, en die elk gebied van de kunstwereld en de creatieve industrie zou beïnvloeden, en zelfs de manier waarop we beeldcultuur in zijn geheel benaderen zou herformuleren.
Vanaf de Nederlandse pastorale schilderkunst van zijn jeugd, via uiterst individuele en iconoclastische interpretaties van het postimpressionisme en het kubisme, ontwikkelde zich de evolutie van Mondriaans artistieke stijl tegelijkertijd met zijn reis naar Parijs, en zijn verkenningstocht naar zelfbewustzijn. In 1914 maakte hij de schilderijen die zijn sterke en specifieke minimalistische imago bezegelden en een kenmerkend visueel pad uittekenden dat hij voor de rest van zijn lange carrière zou volgen.
Op de vraag naar de creatie van zijn Composities beweerde Mondriaan dat zijn aanpak werd ingegeven door een poging om zich enkel en alleen te richten op de emotie, die de zuiverheid van de lijn en de kleur creëren.
Mondriaans Composities maakten direct impact, en legden een krachtige basis voor kunstenaars en kunststromingen in heel Europa. De Composities vestigden vrijwel onmiddellijk een van de meest herkenbare artistieke hoogtepunten in de canon, die, hoewel vaak geïmiteerd, wellicht nooit werden verbeterd. Terwijl andere minimalisten beperkten, zuiverde, distilleerde en verfijnde Mondriaan.
Mondriaan benaderde de creatie van de Composities met de zorgvuldigheid die men van een pionierende kunstenaar mag verwachten, en zijn atelier aan de Rue du Depart 26 in Parijs speelde een centrale rol in zijn werkwijzen en methodes. Overspoeld met natuurlijk licht, dankzij twee grote ramen die een onregelmatige vijfkantige kamer verlichtten, zou het atelier verblindend wit zijn, met slechts enkele rode of blauwe vlakken die het grimmige monochroom onderbraken. Zijn atelier was niet alleen een plek om te schilderen, het was een verlengstuk van de schilderijen zelf, en de ideale ruimte om zich te verliezen in de harmonieuze constructie van kleur en lijn.
Ook al lijkt het niet zo, Mondriaans lijnen en kleuren zijn met de hand geschilderd, met penseelstreken die zorgvuldig en doelbewust in de loop der tijd zijn opgebouwd om de schijn van een massief effen vlak op te wekken. Zijn aanpak was voorzichtig en meditatief, waarbij de rechte zwarte lijnen eerst op het doek werden aangebracht, gevolgd door het aanbrengen van gekleurde uitsnijdingen, gerangschikt tot een harmonie werd bereikt, die vervolgens werden verwijderd en vervangen door verf van de corresponderende primaire kleuren. Het duurde vaak weken, zelfs maanden, om elke compositie te voltooien.
Mondriaans benadering van de schilderkunst was eigenzinnig en getuigt van zijn streven naar het herschrijven van de regels van wat hedendaagse kunst zou kunnen en moeten zijn. In tegenstelling tot misschien wel elke andere beeldend kunstenaar die hem voorging, schilderde Mondriaan horizontaal, met zijn doek plat op een bureau in het midden van zijn monastieke atelier, waardoor hij een nieuwe kijk op de schilderkunst kreeg, zowel metaforisch als letterlijk. Deze techniek zou een belangrijke rol spelen in de 20e-eeuwse kunst, niet in de laatste plaats toen Mondriaan post-expressionistische kunstenaars begon uit te nodigen in zijn tweede atelier in New York. Het duurde niet lang voordat Pollock, Rothko en andere monumentale schilders uit de Verenigde Staten Mondriaans werkwijze zouden nabootsen en de horizon van wat de schilderkunst zou kunnen bereiken, verder zouden vernieuwen en verbreden.
Het vinden van diepere betekenissen in Mondriaans voornaamste werken is iets wat zowel universeel toegankelijk is, vanwege het gedeelde culturele begrip van kleur, maar tegelijkertijd lastig te doorgronden en uitdagend is. Mondriaan zelf is een goed voorbeeld van deze tweedeling, omdat hij zich in het openbaar verbaasde over filosofische verkenningen van zijn werk, terwijl hij zich ook openlijk liet inspireren door zijn eigen spirituele navigaties om orde te scheppen in wat hij als een chaotisch universum beschouwde. Wat echter niet kan worden ontkend, is de blijvende invloed die Mondriaans werk had op allerlei soorten creatieven: kunstenaars, ontwerpers, architecten en anderen gebruiken zijn schilderijen als inspiratiebron.
Pas later in zijn carrière gaf Mondriaan meer betekenis aan zijn schilderijen, en onderzocht hij expliciet hoe zijn stijl verweven kon worden met slechts de schijn van een vertelling. In New York werd Mondriaan sterk beïnvloed door de jazz- en boogie-woogieklanken waar hij zijn hele leven al van hield. De doeken die hij daar maakte riepen stedelijke dynamiek en muzikaal ritme op en leken op rasterachtige steden verlicht door neon, wat een synesthetische essentie gaf aan zijn kenmerkende stijl die muziek en kleur op spectaculaire wijze combineerde.
De schilderijen die Piet Mondriaan zowel in zijn iconische Parijse atelier als in New York maakte, waren niet alleen radicaal anders dan de figuratieve kunst, of een nieuwe benadering van abstractie. Ze vormden het uitgangspunt van de hedendaagse beeldcultuur zoals we die nu kennen, waarbij misschien wel alle non-figuratieve kunst van de 20e eeuw en later terug te voeren is op zijn zwarte lijnen en vlakken van pure en ongemengde primaire kleuren. Mondriaans minimalistische esthetiek heeft veel invloed gehad en werd een belangrijke ontwerpesthetiek van een hele eeuw, die als aspecten van de architectuur, als inspirerende mid-century grafische werken en zelfs op catwalks en in de haute-couture verschijnt. Door Mondriaans eenvoud en zijn essentie van artistieke harmonie werd de wereld zoals we die kennen opnieuw gekleurd.
